Tomaszów Lubelski znajduje się w pobliżu granicy Roztocza Środkowego i Grzędy Sokalskiej nad rzeką Sołokiją, na wysokości 275 m n.p.m. Osada założona przez kanclerza Jana Zamoyskiego w 1590 r. na terenie wsi Rogóźno, istniejącej już prawdopodobnie w 1422 r. Początkowo zwana była Jelitowem. Nazwa miejscowości pochodzi od herbu Zamoyskich „Jelita” (to także obecny herb miasta) i została zmieniona w 1595 r. na Tomaszów, zgodnie z imieniem syna kanclerza. Z 1609 r. pochodzą pierwsze informacje o budowie miasta, jednak jego przywilej lokacyjny wydał Tomasz Zamoyski dopiero w 1621 r., za panowania króla Zygmunta III Wazy. Rok wcześniej rozpoczęto budowę obwarowań na zewnątrz miasta. 7 października 1621 r. król, podążając na odsiecz Chocimowi, obdarował miasto przywilejem składu soli z żup ruskich. Powstał nawet specjalny rynek solny na płn.-wsch. od głównego rynku.
Twórcą planu miasta był Bernardo Morando (projektant starego Zamościa). Centralne miejsce zajmuje kwadratowy rynek, z którego na cztery strony świata odchodzą ulice prowadzące w kierunku Zamościa, Lwowa, Szczebrzeszyna i Sokala. Do nich, w równych odstępach, wytyczono prostopadłe drogi. W rezultacie, pomiędzy nimi, powstały prostokąty zabudowań. Tomaszów składał się wtedy z czterech przedmieść i miasta właściwego, stanowiącego regularny sześciobok otoczony wałem z fosą.
W l poł. XVII w. miasto rozwijało się bardzo dynamicznie. Powstało wiele cechów, w tym: kaletników, tkaczy, garncarzy, kowali, bednarzy, zdunów, ślusarzy, mieczników i kotlarzy. W owym czasie znajdowały się tu dwa kościoły, cerkiew i synagoga. Tomaszów został zwolniony od cła oraz uzyskał przywilej pobierania opłat mostowych. W 1648 r. przeżywa napaść wojsk Bohdana Chmielnickiego. Cztery lata później nawiedza go zaraza. Rozpoczął się stopniowy upadek miasta. Przyczyniły się do tego również potop szwedzki, przemarsze obcych wojsk, częste pożary, zabory. Obwałowania dotrwały do XVIII w., a oryginalny układ miasta jest dziś znacznie zatarty.
Po bezpotomnej śmierci Jana „Sobiepana” Zamoyskiego następuje okres walk o sukcesję Ordynacji. Tomaszów został splądrowany w 1676 r. przez starostę jasielskiego Tomasza Brodeckiego. W 1725 r. kasztelan kijowski Józef Potocki ufundował okazały, murowany, dwuwieżowy kościół, a obok niego klasztor dla ojców trynitarzy. Cały zespół po kasacie w 1783 r., dokonanej przez władze austriackie, został rozebrany.
W 1772 r. miasto trafia do zaboru austriackiego, w 1809 do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. do Królestwa Polskiego. Podczas powstania listopadowego utworzono tu pułk ochotników „Złota Chorągiew Wolności”. W okresie powstania styczniowego działał Tomaszowski Rząd Narodowy. Nocą z 30 na 31 I 1863 r. miasto zostaje nawet zajęte przez powstańczy oddział ordynackiego leśniczego – Hugona Gramowskiego. Rano przybyli Rosjanie, powstańcy wycofali się, zginął Gramowski. Niebawem Tomaszów znowu był w polskich rękach, kres wolności położyły jednak wojska carskie, które przybyły tu 5 II. W 1866 r. Tomaszów przestaje być prywatnym miastem Ordynacji. W 1915 r. pod miastem stoczyły bitwę armie: rosyjska gen. Ołchowa i austriacka feldmarszałka Mackensena. W 1921 r., w Tomaszowie, Józef Piłsudski dekorował pułk kawalerii biorący udział w bitwie polsko-bolszewickiej (wydarzenie upamiętnia pomnik). W dniach 17-20 i 21-28 IX 1939 r. pod Tomaszowem rozegrano dwie wielkie bitwy z najeźdźcą.
W wyniku działań wojennych całkowitemu zburzeniu uległa zachodnia część miasta. Zniszczono także synagogę z 2 poł. XVII w. stojącą w miejscu starszej, spalonej przez wojska Chmielnickiego w 1648 r. W czasie okupacji hitlerowcy zorganizowali tu żydowskie getto.