Rynek Wielki – to jeden z najwspanialszych placów w polskiej architekturze. Założony na planie kwadratu 100 na 100 m, otoczony arkadowymi podcieniami nawiązującymi do renesansowych miast włoskich. Z czterech stron otaczają go dwupiętrowe kamienice. Najokazalsze znajdują się przy ul. Ormiańska (tam też należy szukać bardzo ciekawego Muzeum Okręgowego). Na nich odtworzono renesansowe attyki zdobiące niegdyś wszystkie kamienice. Również elewacje mają tu najbogatszą formę nawiązującą do motywów orientalnych. Na uwagę zasługują: kamienica Pod Madonną (nr 22), Pod Małżeństwem (nr 24), Pod Aniołem (nr 26), Wilczkowska (nr 30). W pierzei wsch. ciekawe są: kamienica Apteczna (nr 2) i Birkowskiego (nr 6). W pierzei zach. interesująca jest kamienica Linkowska (nr 5), natomiast kamienica nr l kojarzona jest już całkowicie współcześnie – z Muzeum Techniki Drogowej i Mostowej. W pierzei płd. najciekawsze to: kamienica Tellanowska (nr 23), Morandowska (nr 25), Szczebrzeska (nr 27), Turobińska (nr 31) i Bystrzyckiego (nr 29).
Ratusz usytuowany w pln. pierzei rynku. Wzniesiony w końcu XVI w. wg projektu B. Moranda. W latach 1639-1651 powiększony i podwyższony według projektu Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. Po tej przebudowie wysokość wieży ratuszowej wynosi 52 m. Charakterystyczne wachlarzowe schody, z kartuszem herbowym Zamoyskich nad centralną arkadą, dodano w latach 1767-1770. W I poł. XIX w. ratusz pozbawiono dekoracji fasad i attyki przeznaczając na wiezienie. Zwraca uwagę tablica upamiętniająca wizytę Piłsudskiego 17 X 1922 r.
Po restauracji w okresie międzywojennym i w latach 1963-1968 budowla odzyskała dawną świetność. Obecnie jest to jeden z najpiękniejszych ratuszy w Polsce. Latem, z wieży, w południe, rozbrzmiewa hejnał. Tradycja nakazuje grać go tylko na trzy strony świata, omijając kierunek na Kraków. Według jednych ordynat z Krakowem rywalizował, według innych było to związane z zatargami z urzędującym w Krakowie królem. Nie brak także obrońców tezy, iż Zamoyski nakazał granie hejnału tylko na trzy strony świata, ponieważ z Zamościa prowadziły tylko 3 główne drogi. Przed ratuszem znajdował się niegdyś pręgierz. Obecnie miejsce to zaznaczone jest kwadratem z cegły o boku 4,20 m.
Gmach Akademii Zamojskiej, wzniesiony w latach 1638-1648, według projektu Jana Jaroszewicza, z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich. Podczas przebudowy w 2 pół. XVIII w. attyki zastąpiono mansardowymi dachami. Jest to wczesnobarokowy budynek na planie kwadratu z dziedzińcem pośrodku, zaprojektowany zgodnie z zasadami symetrii, z krzyżowym układem komunikacyjnym.
Arsenał – pierwotny budynek został wzniesiony w latach 1582-1583. Kolejny powstał ok. 1630 r. Po pożarze w 1658 r. został przebudowany. Swą funkcje pełnił do potowy XIX w. Obecnie mieści się tu Muzeum Barwy i Oręża (w pobliżu także wystawa plenerowa). Za czasów Ordynacji w Arsenale przechowywano wojenne trofea hetmana.
Pałac Zamoyskich zbudowany w latach 1579-1586 wg projektu B. Moranda. Posiadał wtedy na osi głównej wieżę z tarasem. W 2 poł. XVII w. nadbudowane zostało II piętro. W trakcie przebudowy, prowadzonej w latach 1747-1751, pałac otrzymał nowy kształt architektoniczny- dobudowano dwa skrzydła po bokach oraz kilka oficyn w jego sąsiedztwie. Dwunasty ordynat Stanisław Kostka Zamoyski opuścił pałac w 1807 r. Obiekt przejęty przez władze wojskowe zamieniono na szpital i zeszpecono przebudową. Od 1918 r. znajdują się w nim instytucje sądowe. Obecnie budowla jest w bardzo złym stanie.
Dawna kolegiata, a od 1992 r. katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła. Wzniesiona w latach 1587-1598 z fundacji Jana Zamoyskiego. Projekt świątyni nawiązywał do kościołów włoskich z XV i XVI w., a jego twórcą był Bernardo Morando. Dekorację sklepień naw i kaplic zrealizowano w latach 1618-1630. Program ideowy kolegiaty powstał pod wpływem Jana Zamoyskiego. Świątynia miała upamiętniać orężne zwycięstwa fundatora, pełnić rolę rodowego grobowca, jak również służyć ideom kontrreformacji. W latach 1824-1826 dokonano przebudowy, która polegała na obniżeniu szczytów, uproszczeniu dekoracji elewacji i usunięciu napisów i herbów Zamoyskich. Zabrano wiele cennych zabytków z wyposażenia wnętrza. Odbyło się to na polecenie wielkiego księcia Konstantego, któremu chodziło o zatarcie wotywno-zwycięskiego charakteru świątyni. Szczyt fasady zrekonstruowano w latach 1989-1991. W 1992 r. kolegiatę podniesiono do godności katedry, w związku z utworzeniem diecezji zamojsko-lubaczowskiej. Świątynia ma formę trójnawowej bazyliki z rzędami kaplic i wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Główną architektoniczną dekoracją wnętrza jest bogato zdobione, imponujących rozmiarów belkowanie, otaczające nawę główną i sztukateria na sklepieniach. Późnobarokowy ołtarz główny powstał w latach 1783-1785 (pierwotny, drewniany, ołtarz przeniesiono w 1783 r. do Tarnogrodu). Srebrne rokokowe tabernakulum (1744-1748) zostało wykonane przez wrocławskich złotników. We wnęce pacyfikał z relikwiami św. Jana z Dukli. Na ścianach prezbiterium cztery wielkie obrazy z ok. 1627 r., przedstawiające życie sw. Tomasza Apostola. Na przedłużeniu południowej nawy – przy prezbiterium – kaplica Zamoyskich z barokowymi sztukateriami dłuta J. B. Falkoniego (z około 1635 r.). W posadzce kaplicy płyta nagrobna, z czarnego marmuru, kanclerza Jana Zamoyskiego. W prawej nawie bocznej świątyni znajdują się kaplice: różańcowa (z kopią obrazu Matki Bożej Częstochowskiej), infulacka (z obrazem św. Mikołaja z 1612 r.) i relikwii (barokowy ołtarz z XVII w., w nim relikwiarze w postaci trumienek). Dawna czwarta kaplica w tej nawie została przebuowana na bibliotekę. Obecnie znajduje się tu również punkt sprzedaży wydawnictw katolickich. W nawie lewej również 4 kaplice: Matki Bożej Łaskawej (z obrazem Matki Bożej Odwachowskiej, przeniesionym tu z odwachu pod ratuszem), Chrystusa Ukrzyżowanego, Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (w niej sprowadzony z Włoch obraz Zwiastowania z 1650 r. pędzla Carla Dolci) i akademicka. Należy dodać, iż w kaplicy różańcowej do 1988 r. znajdowała się ruska ikona na desce z XVI w. przedstawiająca Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Została ona przeniesiona do ołtarza w płn. nawie bocznej.
Na uwagę zasługuje kamienna balustrada chóru muzycznego z 1601 r. W podziemiach katedry krypta z prochami ordynatów i ich rodzin. Od 1989 r. udostępniona dla zwiedzających.
Przy świątyni znajduje się dzwonnica z 2 poł. XVIII w., później przebudowywana. Jest dostępna dla ruchu turystycznego i stanowi ciekawy punkt widokowy na starówkę. W przejściu pod dzwonnicą tablice pamięci BCh, AK, Dzieci Zamojszczyzny i księży pomordowanych przez hitlerowców. Za katedrą interesujące Muzeum Sakralne, otwarte w 1987 r. w Infulatce staraniem ostatniego ordynata – Jana Zamoyskiego. Zobaczyć tu można m.in. brązową chrzcielnicą z ok. 1630 r., relikwiarz (przełom XVI i XVII w.) z rąbkiem szaty Najświętszej Marii Panny i albę koronacyjną Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Infutatkę wzniesiono pod koniec XVI w. Na ścianie przyległego budynku katechetycznego znajdują się tablice z nazwiskami infułatów i dziekanów zamojskich. Na cmentarzu przykościelnym stoi pomnik papieża Jana Pawła II.
Kościół reformatów wzniesiony wraz z klasztorem reformatów w latach 1680-1686 wg projektu J. M. Linka. Świątynia funkcjonowała do 1806 r. Po kasacie zakonu rozebrano przyległy klasztor, usunięto barokowe szczyty i sygnaturkę, zajmując wnętrze kościoła na potrzeby wojska. Kościół odnowiono i powtórnie poświęcono w 1927 r., przywracając do kultu. Po wybuchu II wojny świa towej przez pewien czas przechowywano tu słynny obraz Jana Matejki „Hołd pruski”. Obecnie jest to kościół filialny pw. św. Katarzyny.
Kościół franciszkanów wzniesiony w latach 1637-1685, z fundacji Tomasza i Jana „Sobiepana” Zamoyskich według projektów J. Jaroszewicza, a później J. M. Linka. Należał do najwybitniejszych osiągnięć polskiej architektury sakralnej XVII w. Po kasacie zakonu wnętrze przebudowano na koszary. W 1887 r. rozebrano wyniosłe barokowe szczyty i obniżono prawie o połowę pierwotną bryłę kościoła. Rozebrano klasztor i dzwonnicę. W 1918 r. we wnętrzu świątyni urządzono kino, a później przeznaczono ją na liceum sztuk plastycznych. W 1985 r. przeprowadzono prace restaura- torskie, w trakcie których odsłonięte i uzupełniono barokowy portal fasady. W 1993 r. powrócili tu franciszkanie, a budynek użytkowany jest ponownie jako kościół.
Klasztor i szpital bonifratrów, późnobarokowy, wzniesiony w latach 1756-1773. Znajdujący się tu niegdyś cudowny obraz Matki Bożej Bonifraterskiej z końca XVII w. po kasacie klasztoru przeniesiono do franciszkańskiego kościoła w Szczebrzeszynie. Klasztor i kościół zamieniono na budynki mieszkalne (tzw. Podkarpie).
Cerkiew grekokatolicka. Wzniesiona z fundacji Tomasza Zamoyskiego w latach 1618-1631 w miejsce dawnej świątyni drewnianej. Projektantami byli J. Wolff i J. Jaroszewicz. Była to niewiel ka, nakryta kopułą świątynia, która w latach 1690-1698 otrzymała masywną ośmioboczną wieże, przystosowaną do funkcji obronnych. W latach 1700-1865 istniał przy niej klasztor bazylianów. W 1720 r. w świątyni odbył się synod zamojski poświęcony sprawom Unii Brzeskiej. Po 1865 r. cerkiew prawosławna, w 1919 r. przekazana katolikom. Obecnie jest to kościół pw. św. Mikołaja.
Bożnica wzniesiona w latach 1610-1620, w stylu późnorenesansowym, rozbudowana później o dwa niższe babince po obu stronach. Zdewastowana podczas okupacji, została odremontowana. Zrekonstruowano też attyki. Na ścianie wsch. zachowała się kamienna szafa ołtarzowa (Aron Kodesz) służąca do przechowywania Pięcioksięgu Starego Testamentu (Tory). W 1959 r. umiesz czono w bożnicy bibliotekę. Na mocy ugody z 1999 r. synagoga powraca do rąk Gminy Żydowskiej, która planuje utworzenie tu muzeum judaistycznego. W pobliżu znajduje się dom mykwy, czyli łaźni żydowskiej z XVIII w. (ul. Zamenhofa 3).
Budynek seminarium duchownego, wczesnobarokowy, zbudowany w latach 1752-1758 (ul. Aka demicka 4).
Klasztor klarysek usytuowany w płd. pierzei Rynku Wodnego, wzniesiony w latach 1769-1774. Po kasacie klasztoru, jego budynki przerobiono na potrzeby cywilne, mimo tego jeszcze dziś łatwo poznać ich pierwotne przeznaczenie.
Stara Brama Lubelska, najstarsza brama miejska, zbudowana w latach 1582-1599 przez Bernarda Moranda. W 1588 r. zamurowana, po tym jak przeprowadzono przez nią arcyksięcia Maksymiliana- Po kasacie twierdzy częściowo zburzona. W zrekonstruowanej bramie i przyległych kazamatach mieści się Ośrodek Kultury Teatralnej.
Nowa Brama Lubelska wzniesiona w latach 1821-1822 prawdopodobnie przez inżyniera wojskowego Jana Pawła Lelewela (brata Joachima). W czasie renowacji zrekonstruowano frag menty kurtyn po obu jej stronach, fosę z pozostałościami kojca, rawelin (nasyp ziemny) przed bramą i łączący z nim most.
Stara Brama Lwowska zbudowana w 1599 r. przez B. Moranda. Około 1820 r. zamurowana. Ponownie otwarta w 1939 r. jako przejście dla pieszych. W1979 r. zrekonstruowano szczyt z płasko rzeźbami Chrystusa i św. Tomasza, a także herbami i inskrypcjami.
Nowa Brama Lwowska z ok. 1820 r. według projektu J. P. Lelewela. W bramie i przyległych kazamatach, tzw. „podwalni”, od 1980 r. ma siedzibę Polska Orkiestra Włościańska im. K. Namy- stowskiego.
Brama Szczebrzeska wzniesiona w latach 1603-1605, w latach 1770-1771 otrzymała rokokową attykę z kamiennymi wazonami i rzeźbami św. Floriana i św. Michała Archanioła wykonaną przez Jana i Jakuba Maucherów. Ok. 1821 r. została przebudowana i przyjęła obecną klasycystyczną formę.
Fragmenty fortyfikacji, najciekawszy bastion VII wraz z nadszańcem. Bastion powstał na przełomie XVI-XVII w. jako część fortyfikacji otaczających budowany wtedy Zamość. W latach 1825-1830 w jego szyi wzniesiono ceglano-kamienny nadszaniec, który pełnił rolę działobitni. Analogiczne nadszańce wzniesiono na pozostałych bastionach. Na marginesie warto dodać, że numeracja bastionów w twierdzy Zamość była zmienna. Po 1809 r. liczono je zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a po 1825 r. odwrotnie. Niezmienny pozostał tylko bastion I (usytuowany przy cerkwi). Odległość między bastionami wynosiła tyle ile donośność szesnastowiecznych dział, czyli °k. 200 m. We wnętrzu zrekonstruowanego bastionu VII, wzdłuż galerii strzelniczych, utworzono trasę turystyczną. Główne wejście od strony Starej Bramy Lwowskiej, przy celi Łukasińskiego (tam tŁż sala pamięci żołnierzy AK). Prace konserwatorskie przeprowadzono również w nadszańcu, który na początku lat 90-tych zaadaptowano na halę targową (Stowarzyszenie Handlowców „Nadszaniec”, administruje ono także wspomnianą trasą turystyczną). Idąc stąd ulicą Partyzantów, dojść można do pobliskiego pomnika poświęconego żołnierzom AK.
Kojec (kaponiera) z 1837 r. Jest to budowla obronna wzniesiona, wraz z 5 innymi, w fosie i służąca °° jej obrony. Obiekt ten znajduje się w parku.
Rotunda – budowla obronna na planie koła, wzniesiona w latach 1825-1831, w czasie modernizacji twierdzy zamojskiej. Niegdyś dzialobitnia forteczna, przed ostatnią wojną prochownia. W okresie II wojny światowej była miejscem masowych egzekucji mieszkańców Zamojszczyzny różnych narodowości (zgładzono tu 6-8 tyś. ludzi). Początkowo Niemcy grzebali ciała na dziedzińcu rotundy. Gdy ofiar przybywało, grzebano je w dołach za murami. W latach 1943-1944 oprawcy palili ciała swych ofiar. Początkowo były to pojedyncze przypadki. Od maja 1944 r., do przejścia frontu przez Zamość, stos płonął nieustannie dzień i noc. Nad dołem układano ludzkie ciała i drewniane bale, wszystko oblewano smołą i podpalano. Popiół wysypywany był do rzeki (po lewej stronie od bramy wejściowej). Obecnie nad murami budowli góruje kamienny krzyż upamiętniający pomordowanych. W rotundzie, w 1947 r., utworzono Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny. Z jej 20 cel zachowało się 19. W nich umieszczono ekspozycje obrazujące zdarzenia z okresu II wojny światowej. Uwagę zwracają, umieszczone na zewnętrznym murze budowli, cegły-tablice z nazwiskami pomordowanych. Po bokach prowadzącej tu alejki, będącej pozostałością ufortyfikowanej „szyi”, znajduje się cmentarz żołnierski i partyzancki.
STARE CMENTARZE
- rzymskokatolicki (przy zbiegu ul. Peowiaków i Przemysłowej), założony w 1810 r. dla wszystkich chrześcijan. Po 1904 r. chowano tu tylko rzymokatolików, a w 1979 r. cmentarz zamknięto,.
- prawosławny założony ok. 1860 r. Stoi tu współczesna parafialna cerkiew prawosławna wzniesiona ok. 1990 r. Obok niego, od strony wsch., miał ponoć znajdować się cmentarz tatarski gdzie pochowano Tatarów poległych podczas oblężenia Zamościa w 1648 r. przez wojska Chmielnickiego
- żydowski istniejący od 1907 r. Na jego pln. części stoją budynki Zakładów Odzieżowych „Delia”. Na ocalałej części płd. w 1950 r. wzniesiono pomnik skomponowany z macew. Na miejscu starego cmentarza żydowskiego, założonego w XVI w., stoi Wojewódzki Dom Kultury.
Należy także wspomnieć o dwóch pomnikach: pierwszy znajduje się przy ul. Okrzei, upamiętnia on ofiary hitlerowskiego obozu dla wysiedleńców. Drugi postawiono przy ul. Szwedzkiej, na cmentarzu ofiar obozu dla jeńców radzieckich (taki cmentarz znajduje się także w Zamościu na Karolówce). Przy ul. Staszica 37 tablica upamiętniająca miejsce urodzin Róży Luksemburg.