Rys historyczny i opis zabytkowego założenia willi Zamoyskich
W 1589 roku Sejm Rzeczpospolitej zatwierdził Ordynację Zamojską – przetrwała do II Wojny Światowej, będąc kolebką wielu dokonań: gospodarczych, społecznych, politycznych i artystycznych.
Człowiekiem, który ją stworzył i nadał kierunek rozwoju był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski.
W 1580 roku wydał on akt lokacyjny miasta, zwanego wówczas Nowym Zamościem. W ramach układu lokacyjnego, według projektu włoskiego architekta Bernarda Morando, powstało nie tylko miasto i pałac w obrysie fortyfikacji bastionowych, lecz również założenie poza murami – wytyczono trakty (do Lublina, Lwowa, Hrubieszowa i w stronę Szczebrzeszyna) i groble, między którymi spiętrzono wody rzek Łabuńki i Topornicy. Utworzono w ten sposób Wielką i Małą Zalewę, które w miejscu rozlewisk i grzęzawisk stały się imponującym polem ekspozycyjnym dla nowego miasta, walorem krajobrazowym, a równocześnie istotnym elementem układu obronnego.
W 1593 roku Jan Zamoyski kupił włość szczebrzeską. Tam właśnie, nieopodal wsi Rudka, w dolinie rzeki Wieprz i potoku Świerszcz, na terenie pokrytym lasami postanowił zrealizować renesansową ideę „willi”. Termin ten należy rozumieć jako założenie harmonijnie łączące siedzibę z naturalnym krajobrazem; to zespół obejmujący dwukondygnacyjną drewnianą rezydencję, zapewniającą ucieczkę od uciążliwości życia dworsko – miejskiego, połączoną z ogrodami w stylu włoskim i układem wodnym a zlokalizowaną w miejscu dającym bliski kontakt z przyrodą. Istotnym elementem tego przedsięwzięcia był rezerwat zwierząt, czyli Zwierzyniec – wygrodzony z otaczających lasów obszar, otoczony wysokim drewnianym parkanem (30 km długości w 2 poł. XVII w.), w którym znajdowały się np. żubry i łosie sprowadzone z Litwy.
Wzorem i inspiracją dla założenia willi w Zwierzyńcu (na terenie Polski) mogła być królewska willa w Ujazdowie pod Warszawą.
Nie wiemy w jakim stopniu swoją ideę Jan Zamoyski zdążył zrealizować i czy w projekcie pomagał mu architekt Zamościa Morando. Wielki Fundator był autorem dalekosiężnych pomysłów; po jego śmierci w 1605 roku, zgodnie z jego wolą, pomysły te były kontynuowane i realizowane przez następców.
Tomasz Zamoyski, II Ordynat, był fundatorem wielu przedsięwzięć na terenie Ordynacji i godnym następcą w dziele budowy Zamościa. Niewątpliwie za jego czasów założenie willi w Zwierzyńcu uzyskało formę na tyle wspaniałą, że przyjmował w niej wybitnych gości, wśród których był np. Król Władysław IV (w 1634 r.).
Do założenia wprowadzono elementy oparte o doświadczenia sztuki ogrodowej we Francji.
Układ tworzyły:
– modrzewiowy pałac o wymiarach 60 x 12 m (rozebrany w latach 30-tych XIX wieku, widoczny jeszcze na planie z 1829 r., wokół pałacu istniały dywanowe partery ogrodowe w oparciu o potok Świerszcz utworzono sztuczny staw po zachodniej stronie pałacu, na podmokłym nadwieprzańskim terenie. Na nim ukształtowano cztery wyspy; na środkowej na osi pałacu stanął pawilon („domek na wodzie”); po stronie wschodniej pałacu, na osi komunikacyjnej założenia zlokalizowano Staw Pałacowy oraz tzw. Długi Kanał (ponad 400 m wg mapki z 1829 r.). Obsadzony rzędami lip i grabów tworzył drogę dojazdową do pałacu (w tych czasach na teren założenia, omijając tereny podmokłe, wjeżdżało się od strony wschodniej wzdłuż kanału do drewnianego budynku bramnego i podjazdu pałacowego).
Program założenia uzupełniały takie obiekty, jak: altany, oranżeria, domek ogrodnika; przy ogrodach istniał mały zwierzyńczyk dla „łagodnych zwierząt” (sarny, zające) oraz ptactwa (pawie, łabędzie, kaczki), a w zbiornikach wodnych pływały ryty.
Niestety nie są znane szczegółowe opisy, plany założenia oraz przedstawienia budowli i ogrodów z tego okresu.
Najstarsze spisy (nie licząc drobniejszych opisów) sięgają XVIII wieku, a najstarszy plan założenia pochodzi z 1829 roku. Widnieje na nim jeszcze drewniany pałac, stawy oraz Długi Kanał z kamiennym mostkiem na jego zamknięciu.
Obraz Zwierzyńca zmienił się po roku 1945. Przestała istnieć Ordynacja Zamojska. Zespół dawnych oficyn pałacowych adaptowano na funkcje oświatowe. Podjęto modernizację i rozbudowę lub budowę nowych zakładów przemysłowych (browaru, fabryki mebli, tartaku, betoniarni, zakładów metalowych). Wzdłuż istniejącej linii kolejowej puszczono drugą – „szeroki tor” Linii Hutniczo – Siarkowej.
Niestety inwestycje te, podobnie jak nowa zabudowa mieszkaniowa, zarówno wielo jak i jednorodzinna były wznoszone na zasadach (dot. lokalizacji i podziałów terenu) i w formie architektonicznej zmieniających charakter Zwierzyńca, „miasta – ogrodu”.
W 2001r. władze Samorządowe Zwierzyńca podjęły działanie mające na celu przywrócenie wartości tego niezwykłego obszaru. Odtworzenie historycznego układu willi Zamoyskich, bazującego od 400 lat w równym stopniu tak na wartościach kulturowych, jak i przyrodniczych stało się realne.
Projekt pt. „Odtworzenie zabytkowego układu wodno-pałacowego w Zwierzyńcu wraz z zagospodarowaniem turystycznym” obejmował odtworzenie historycznego układu wodnego z ogólnej kompozycji „założenia willowego Zwierzyniec” z czasów pierwszego ordynata Jana Zamoyskiego i projektodawcy ordynackich budowli Bernarda Moranda. W skład odtworzonego układu wodnego wchodzą:
– Kanał Ogrodowy wraz z budowlami powstały z połączenia Stawu Pałacowego i Długiego Kanału, jako jednego lustra wodnego.
– Staw wraz z budowlami powstały na terenie byłych Stawów I i II;
– Kanał Ulgi częściowo odbudowany poprzez pogłębienie istniejącego koryta oraz umocnienie brzegów;
– Ciek Świerszcz, którego częściowa renowacja polegała na pogłębieniu koryta i wykonaniu umocnienia skarp. W cieku wykonany został również przepust z piętrzeniem dla potrzeb poboru wody dla Kanału Ogrodowego i Stawu.